Harmonia!
… właśnie to wykrzyknienie jest chyba największą zmorą adeptów języka tureckiego przez pierwsze… lata nauki 😉 Może z tymi latami to przesadzam, chociaż zjawisko harmonii samogłoskowej, o której będzie ten wpis, jest czymś tak egzotycznym dla użytkowników języka polskiego, że wcale mnie już nie dziwi jak, nawet na drugim, trzecim roku studiów, od czasu do czasu, z roztargnienia lub z nerwów studenci o niej zapominają. Automat się wyłącza.
Uwaga! W tym wpisie będzie trochę teorii, ale – tę informację kieruję szczególnie do moich kolegów, turkologów – bardzo to zagadnienie upraszczam, żeby wpis mógł stać się pomocny dla początkujących samouków, nie dla językoznawców 😉
Musimy zacząć od samego początku…
1. Samogłoski tureckie
W języku tureckim wyróżniamy 8 samogłosek (pomijam tu zagadnienie samogłosek długich i krótkich, które są niewątpliwie obecne w języku, ale jakoś większość podręczników nic nie mówi na ich temat)
a, e, i, ı, o, ö, u, ü *
*jeśli jeszcze nie wiesz w jaki sposób wymawiamy zapisane tu litery – przeczytaj to.
Na potrzeby dzisiejszej lekcji podzielimy je na dwie grupy, kierując się kryterium artykulacji, a konkretnie (potraktujcie to jako ciekawostkę, a nie coś co trzeba „wykuć”) – miejscem języka z przodu lub z tyłu jamy ustnej.
Bo muszę na wstępie powiedzieć – harmonia związana jest właśnie z wygodą artykulacji głosek, mówiąc prościej – wygodą wymowy. Kiedy już rozumiemy to zjawisko, zaczynamy się dziwić, że nie występuje we wszystkich językach świata 😉 Dla mnie miejsce artykulacji samogłosek jest zagadnieniem bliższym niż zapewne dla większości z Was, bo na co dzień jestem też śpiewaczką i – paradoksalnie – w tym temacie nauka tureckiego bardzo mi pomogła, uświadamiając różne skomplikowane fizjologiczne zagadnienia związane z samogłoskami i ich artykulacją 😉
Koniec dygresji.
Samogłoski przednie
e, i, ö, ü
czyli takie, które wymawiamy z językiem „wyciągniętym” bliżej przodu jamy ustnej. To w teorii. A w praktyce tureckiej: e + wszystkie z kropeczkami 🙂 Mają jasną barwę, kiedy je wypowiadamy dokładnie, wyraz twarzy jest bliski uśmiechowi (szczególnie przy e – jest „najszerszą” z tych samogłosek).
Samogłoski tylne
a, ı, o, u
te wymawiamy z językiem położonym bliżej tyłu jamy ustnej. W praktyce: a + wszystkie bez kropek. Pewnie dlatego, że tych kropek nie mają, są smutne – brzmią ciemniej, smutniej, z tyłu. W ekstremalnych sytuacjach – czujemy je tak, jakbyśmy chcieli połknąć własną krtań 😉
Brzmi to trochę dziwnie, prawda? „Brzmią z tyłu, brzmią z przodu”. W naszej codziennej polszczyźnie nie mówimy starannie i samogłoski wymawiamy „na środku” jamy ustnej, ponadto, mówiąc prawie nie poruszamy ustami. Dlatego zapewne na początku nie poczujecie dużej różnicy próbując wypowiedzieć „a” i „e” po sobie. Moja rada – oglądnijcie jakiś turecki serial i posłuchajcie dialogów z tą nową samogłoskową świadomością. Przyglądnijcie się twarzom aktorów – ich mimika jest dużo bardziej ekspresyjna niż Wasza nie tylko ze względu na przeżywane na ekranie dramaty, ale także przez specyfikę języka 😉
Pamiętajcie też, że to tylko umowne nazwy „przednie”, „tylne”, które przywołuję abyście zrozumieli skąd harmonia się bierze. Nie musicie tych terminów pamiętać. Tylko uświadomcie to sobie dzisiaj, a później już w ogóle nie myślcie o pozycji języka, czy jest przy zębach czy obok, czy usta są zaokrąglone czy nie. Dostajecie pełen obraz dla poszerzenia skojarzeń, w praktyce, na przyszłość, nie są Wam te szczegóły potrzebne.
2. Tematy i sufiksy
Zanim przejdę do sedna przypomnijcie sobie jeszcze to, co pisałam o dwóch głównych elementach języka tureckiego – sufiksach i tematach, pod koniec wpisu o aglutynacji.
Krótkie przypomnienie: temat to słówko, które znajdziemy w słowniku; sufiks to końcówka, którą dodajemy do tematu aby cokolwiek ciekawego w języku tureckim powiedzieć.
3. Harmonia samogłoskowa
z definicji: polega na dopasowaniu samogłoski sufiksu do ostatniej samogłoski tematu.
Za każdym razem kiedy uczycie się nowego sufiksu, z gramatyki lub od swojego nauczyciela tureckiego dowiadujecie się (oprócz znaczenia, które niesie ze sobą) czy jest jednopostaciowy, dwupostaciowy czy czteropostaciowy. To właśnie jest harmonia:
Sufiksy dwupostaciowe
- mają do dyspozycji dwie samogłoski: a oraz e
- za przykład sufiksu dwupostaciowego weźmiemy sufiks liczby mnogiej: -lar / -ler
- sytuacja jest prosta jeśli w temacie występuje samogłoska, która obecna jest w sufiksie, np.
- araba 'samochód’ – arabalar 'samochody’
- ev 'dom’ – evler 'domy’
- co z pozostałymi 6 samogłoskami, których nie mamy do wyboru w sufiksie? Tego się właśnie trzeba nauczyć – na pamięć, według zasady, którą wypiszę lub przez skojarzenie z tym, co wiemy już o tureckich samogłoskach, a z czego ta zasada wynika:
- jeśli w temacie mamy samogłoskę tylną (tj. a, ı, o, u) to z sufiksu dobieramy samogłoskę „a”, która należy właśnie do tej grupy:
- kız 'dziewczyna, córka’ – kızlar 'dziewczyny, córki’
- kol 'ramię’ – kollar 'ramiona’
- okul 'szkoła’ – okullar 'szkoły’. Tu przypomnę, że jeśli temat ma więcej niż jedną sylabę to do harmonii interesuje nas wyłącznie ostatnia, w przypadku „okul”- „u”
- jeśli w temacie mamy samogłoskę przednią (tj. e, i, ö, ü) to z sufiksu dobieramy również przednie „e”:
- zil 'dzwonek’ – ziller 'dzwonki’
- gül 'róża’ – güller 'róże’
- göl 'jezioro’ – göller 'jeziora’
- jeśli w temacie mamy samogłoskę tylną (tj. a, ı, o, u) to z sufiksu dobieramy samogłoskę „a”, która należy właśnie do tej grupy:
Z tego wynika prosta zasada do zapamiętania na całe życie z tureckim:
- jeśli ostatnią samogłoską tematu jest a, ı, o, u to w sufiksie musi być a
- jeśli ostatnią samogłoską tematu jest e, i, ö, ü to w sufiksie musi być e
Sufiksy czteropostaciowe
Skoro widzicie już na czym polega harmonia, to aby nie rozciągnąć tego wpisu do granic możliwości powiem tylko krótko, że samogłoski z sufiksów czteropostaciowych również dobieramy na podstawie ich artykulacji, z tym że mamy do dyspozycji inny, większy zestaw samogłosek. Przez to w teorii sprawa wydaje się bardziej skomplikowana, jednak w praktyce okazuje się banalnie prosta i sprowadza się do zasady:
- sufiksy czteropostaciowe mają do dyspozycji cztery samogłoski: i, ı, u, ü *
- za przykład sufiksu czteropostaciowego weźmiemy sufiks -im / -ım / -um / -üm „mój”
* samogłoski o, ö – nigdy nie występują w sufiksie
- jeśli ostatnią samogłoską tematu jest i, e to w sufiksie musi być i
- zilim – mój dzwonek
- evim – mój dom
- jeśli ostatnią samogłoską tematu jest ı, a to w sufiksie musi być ı
- kızım – moja córka
- atım – mój koń, at – koń
- jeśli ostatnią samogłoską tematu jest u, o to w sufiksie musi być u
- okulum – moja szkoła
- kolum – moje ramię
- jeśli ostatnią samogłoską tematu jest ü, ö to w sufiksie musi być ü
- gülüm – moja róża
- gölüm – moje jezioro
Sufiksy jednopostaciowe są proste, bo nie musimy się nad nimi zastanawiać – zawsze będą mieć jedną postać, poza tym jest ich mało i nie używamy ich zbyt często.
Wyjątki!
W języku tureckim jest bardzo mało wyjątków, a jeśli są to najczęściej mają związek właśnie z harmonią. Istnieje grupa wyrazów pochodzenia nie-tureckiego, w których występuje zaburzenie harmonii samogłoskowej. Czyli po tylnej samogłosce wystąpi przednia lub odwrotnie. Będziecie je poznawać w trakcie nauki, np.:
saat 'zegarek, godzina’ – saatler 'zegarki, godziny’, saatim 'mój zegarek’, a nie *saatlar, saatım, jak chcielibyśmy, zgodnie z powyższymi zasadami.
*
No. Zmęczyłam się tym pisaniem. Mówienie jest zdecydowanie łatwiejsze. Pisałam już o tym, że turecki jest jak puzzle? Wystarczy zauważyć który element do którego pasuje. Harmonia bardzo dobrze to ilustruje – stąd ten obrazek w nagłówku.
To teraz wystarczy poprosić swój umysł o szybkie zautomatyzowanie harmonii – tak aby pisząc lub mówiąc dane słowa od razu, gładko wskakiwała odpowiednia samogłoska bez naszego świadomego udziału. A na to jest jedna rada – ćwiczyć, ćwiczyć, ćwiczyć!
İyi derlser! 🙂
Kiedy następny wpis? Nie mogę się doczekać 🙂
Niestety ilość pracy nie pozwala mi ostatnio na pisanie dla Was nowych ciekawostek, ale może w czerwcu uda się znaleźć czas 🙂
Tak tak harmonia to podstawa 🙂 ale z Agatą staje się naprawdę prosta i możliwa do „przeżycia” przez Polaków 😉 pozdrawiam serdecznie.
Dziękuję! 🙂